Fenologiczne pory roku

Informacje ogólne

Fenologia jest nauką badającą zjawiska okresowości w życiu roślin (fitofenologia) i zwierząt (zoofenologia), związane z czynnikami klimatycznymi i zmianą pór roku, takie jak np. kiełkowanie, kwitnienie, owocowanie i zrzucanie liści u roślin,  a u zwierząt np: zapadanie w sen zimowy, przyloty i odloty ptaków, wystąpienie dwóch pokoleń u niektórych owadów.

Fenologia rolnicza (agrofenologia) bada warunki klimatyczne dla potrzeb rolnictwa i zajmuje się ustalaniem m. in. związku między terminami wykonywania różnych prac uprawowych, związków między rozwojem i plonowaniem roślin, pogodą oraz zabiegami agrotechnicznymi, a także określaniem terminów pojawów poszczególnych stadiów rozwojowych szkodników w powiązaniu z fazami rozwojowymi roślin wskaźnikowych. Na podstawie badań agrofenologii ustalono np. fenologiczne terminy pojawiania się stonki ziemniaczanej (masowy wylot chrząszczy zimujących przypada na okres kwitnienia dzikiego bzu czarnego, kasztanowca zwyczajnego i jaśminowca wonnego). Fenologia rolnicza bada wpływ pogody na skuteczność zabiegów agrotechnicznych wykonywanych w różnych fazach rozwoju roślin uprawianych na plony. Agrofenologia bada też związki między terminami wykonywania różnych zabiegów agrotechnicznych i fazami rozwoju roślin (np. początek sianokosów powinien przypadać na początku kwitnienia głównych traw łąkowych — kostrzewy łąkowej, tymotki itp.).

Nazwa fenologia pochodzi od słowa fenomen (inaczej: zjawisko) w relacji zmian klimatycznych i pogodowych do zachodzących okresowych cyklicznych zjawisk w świecie roślin i zwierząt.

Zasadniczo opiera się na obserwacjach, które przykładowo są umieszczane tutaj na podstronie w załączonym kalendarzu o nazwie „Obserwacje przyrodnicze”.
Dokumentowane są w nim zjawiska wydarzeń fenologicznych polskiej flory i fauny w środkowym regionie (sektorze: 52-53° N – 16° E) geograficznej i przyrodniczo-leśnej krainy Wielkopolsko-Pomorskiej.

Wybrane gatunki roślin, które są wymienione w dalszej części opracowania, określa się, jako rośliny wskaźnikowe (inaczej – diagnostyczne) dla fenologicznych pór roku. Podobnie w innego rodzaju obserwacjach wykorzystuje się konkretne rośliny również, jako wskaźnikowe do ustalania rodzaju, żyzności, kwasowości, wilgotności i innych cech gleb, powietrza, skali zanieczyszczenia środowiska.

U roślin fenologiczne pory roku są wyznaczane przez ich:
– kiełkowanie,
– zawiązywanie i rozwój pączków liściowych,
– rozwój liści i organów podziemnych,
– zawiązywanie i rozwój pączków kwiatowych,
– kwitnienie,
– zawiązywanie nasion, owocowanie,
– rozsiewanie nasion,
– zrzucanie liści,
– czasem i inne charakterystyczne fazy rozwoju,
nazywane są fazami fenologicznymi, albo rytmami fenologicznymi stanowiącymi procesy tworzące zmiany fizjologiczne i morfologiczne roślin w odpowiedzi na sezonową rytmikę zmian warunków klimatycznych.

Cykle i fazy rozwojowe roślin wpływają bezpośrednio na podobne cykle i fazy rozwojowe w świecie zwierząt wskazując ich ścisły i zależnościowy związek współistnienia, zależny od ściśle określonych warunków klimatycznych i innych uwarunkowań środowiskowych.

Praktyczne wykorzystanie czasu występowania niektórych faktów fenologicznych ma znaczenie gospodarcze i jest istotne m.in. w rolnictwie dla dokonania wyboru odpowiedniej odmiany rośliny uprawnej i określania optymalnych terminów zabiegów agrotechnicznych, np. terminu siewu i zbioru, pojawienia się szkodników upraw.

W zależności od warunków pogodowych, fenologiczne pory roku rozpoczynają się i kończą, co roku w nieco różnym, lecz podobnym czasowo zbliżonym okresie, a czas ich trwania w przybliżeniu również jest podobny.

Zjawiska fenologiczne w tym samym roku regionalnie są zróżnicowane w zależności od położenia geograficznego i wysokości nad poziomem morza.

Sezon wegetacyjny zwykle rozpoczyna się, kiedy w dzień temperatura powietrza osiąga powyżej +5 st. C i trwa średnio około 260 dni ( około: 100 dni wiosna, 85 dni lato i 75 dni jesień).

Zima jest dla roślin okresem spoczynku wegetacyjnego i trwa około 105 dni. W tym czasie dostrzegalnie wszelka wegetacja zamiera, choć zdarza się, że w dłuższych bezmroźnych okresach, niektóre chwasty ogrodowe jak gwiazdnica pospolita (Stellaria media), czy wiechlina roczna (Poa annua) mogą lokalnie rozwijać się i kwitnąć.

W naszej polskiej strefie geograficznej i klimatycznej rok przyrodniczy dla flory i fauny, w tym w wyróżniającym go okresie wegetacyjnym roślin, można dzielić na zasadnicze cztery pory roku i dwanaście okresów fenologicznych:

Wiosna:

1. Przedwiośnie (zaranie wiosny)
2. Pierwiośnie (wczesna wiosna)
3. Wiosna (pełnia wiosny)

Lato:

4. Wczesne lato
5. Lato (pełnia lata)
6. Późne lato

Jesień:

7. Wczesna jesień
8. Jesień (pełnia jesieni, złota jesień)
9. Późna jesień

Zima:

10.Przedzimek
11. Pełnia zimy
12. Spodzimek

Tak zróżnicowane pory roku i związane z nimi intensywne sezonowe zmiany w świecie roślin i zwierząt zawdzięczamy położeniu Polski w  w strefie  klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego charakteryzującego się zmiennymi stanami pogody.